Bağımlılık

B

 Bağımlılık; Herhangi bir maddeye (nesneye)  duyulan fiziksel veya psikolojik gereksinimdir. Bağımlılık denilince hemen ilk akla gelen madde bağımlılığıdır. Oysa bağımlılık türlerine baktığımızda kumar bağımlılığı, aşk bağımlılığı, sex bağımlılığı, alış- veriş bağımlılığı, spor bağımlılığı, iş bağımlılığı, internet bağımlılığı gibi çok çeşitleri bulunmaktadır. Bütün bağımlılıklar aynı şeydir. Kişinin iç dünyasında olumsuz duygular, kötü duygular, ona iyi gelmeyen duygular vardır. Bu duygulardan kurtulmak için haz veren bir şey seçer zihin. O haz veren şeyi de sürekli almak ister. O haz veren şey: bilgisayar, seks, eroin, yemek, alkol, uyuşturucu  olabilir. Bağımlı olmak için kişinin hem çok fazla travması olması lazım hem de çocuklukta kötü duyguda kalamayan hemen hazza geçmek isteyen ebeveynlerinin, bakıcısının olması lazımdır. Örneğin, babası bağırıyor çağırıyor hemen çorbası geliyor yani açlık duygusunda kalamıyor, öfke duygusunda kalamıyor hemen yatışması lazım. Bazı insanlar Üzülünce, morali bozulunca, kızınca hemen sigara içer, kimileri de çikolata yer. Kendisini o şekilde sakinleştirirler. o üzüntü veren canını yakan duyguda kalamazlar. Ego kapasiteleri çok zayıftır. Sağlıklı insan her türlü duyguda uzun süre kalabilir.  Bağımlılıkların, duygu regülasyonu ile çok yakından alakası olduğu bilinmektedir.

Bağımlılık  anne bağımlılığı ile başlar. Anne bağımlılığının üzerine alkol, sigara, uyuşturucu ve diğer bağımlılıklar eklenir. Bunların hepsi bireyleşme ve ayrışma  sürecinde yaşanan eksikleri simgeleyen, takıntıları simgeleyen yatıştırıcı alışkanlıklardır aslında. yalancı emzik görevi görürler diyebiliriz.

 İlk olarak  madde bağımlılığından konuya giriş yapıp diğer bağımlılıklara az da olsa değinmek istiyorum.   Madde Bağımlılığı; Psikiyatri birliği ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından Psikiyatrik bir hastalık olarak sınıflandırılmaktadır. İnsanlar; Alkol, uyuşturucu ve uyarıcı maddeleri  günlük yaşamdaki kaygılarından, sıkıntılarından kurtulmak için kullanmaya başlarlar. Daha sonra bağımlı olunan maddenin temini için birey, her şeyini feda edebilecek noktaya geldiğini bilmekteyiz.Bağımlılığın biyolojik, psikolojik ve sosyolojik nedenleri vardır.

Biyolojik faktörler- Serotonin ve GABA iletkenlerini etkileyen genlerin bağımlılıkla ilgileri olduğu bilinmektedir. Çevresel Faktörler- Sosyal Öğrenme, Kültürel beklenti ve teşvikler bağımlılık riskini etkiler.

Psikolojik Bağımlılık Süreci şu aşamalardan oluşur;

• Duygusal Acı
• Acıyı dindirme arzusu
• Madde veya faaliyetlere saplantı
• Madde kullanımı veya faaliyetin gerçekleştirilmesi
• Kısa vadeli rahatlama
• Olayın olumsuz sonuçları
• Depresyon, suçluluk ve utanma duyguları
• Duygusal acı ve kendine saygının kaybolması

Madde Bağımlılığın Nedenleri

1. Madde kullanımının genç yaşlarda “DELİKANLILIK  İSPATI” olarak görülmesi.
2. Büyümenin bir sembolü olarak görülmesi
3. Kız çocuklarında erkeksi olma  hevesi. (Erkeklere değer verilen toplumlarda)
4. Arkadaş grubuna ayak uydurma  çabası. Arkadaşlar arasında yapılan  toplantılarda madde kullanmayanların  küçümsenmesi, hakir görülmesi, dışlanması
5. Zayıf karakter ve başkalarının kolayca etkisi altında kalınması.  Bir moda veya taklit olarak genci pençesine alması, gelişmemiş ve zayıf kişilikli insanların, kısa bir sürede maddeye  teslim olmaları.
6. Yalnızlık duygusunu, sıkıntılarını, problemlerini gidereceği inancı.
7. Eğitim eksikliği, yanlış eğitim,  özendirme, ısrar etme, kullandığı  taktirde sıkıntılarından kurtulacağı   konusunda yapılan telkinler.
8. Maddelerin  ucuz ve kolay temin  edilmesi. Dış görünüşlerinin cazip ve çekici  olması.

MADDE BAĞIMLILIĞINA YATKIN OLANLAR KİMLERDİR?

1. Psikolojik sorunları olan, aile içi şiddetin çok sık görüldüğü kaotik ailelerin çocukları.
2. Kural belirsizliği içinde yetişen çocuklar. (Sınır konulmayan çocuklar)
3. Sosyal  becerileri  zayıf  olan  çocuklar.
4. Okul başarısı düşük olan çocuklar.
5. Dışlanılan, soğuk davranılan çocuklar, ergenler.
6. Ailede Bağımlılık, Depresyon ve Bipolar Bozukluk hikayesi olanlar
7. Değersizlik Duygusu, Edilgen Karakter, Dışa Bağımlı Kişilik, TSSB olanlar

                      Ergen ve Gençlerde Madde Kullanımını İpuçları Şunlardır:

OKUL ORTAMINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER:

Ders başarısında azalma, (Ani ya da   yavaş yavaş)  Dersleri asmaya başlama,  Öğretmenlerine karşı isyankar davranışlar,  saygısız olma,  tuvalete çok sık gitme,  Sınıfta uyuklama,  koridor ya da bahçede boş ve dalgın dolaşma.

FİZİKSEL, DUYGUSAL VE DAVRANIŞSAL DEĞİŞİKLİKLER

Çok çabuk değişen ruh halleri,   ani ve hızlı kilo değişiklikleri,  aşırı dalgınlık, unutkanlık, dikkat  dağınıklığı  ve hafıza kayıpları,  Üzerinde  kullandığı maddenin kokusu,  Parmak uçlarında sararma,   kahverengileşme, gözlerde kızarıklık, göz damlası  kullanmada artış, derinden gelen kuru öksürük,   ellerinde ya da kıyafetlerinde yanık   izleri,  gün boyu uyuşukluk ve baş ağrısı,    işi olmadığı halde cebinde bol  parasının olması,   akşamdan kalma gibi bir görüntü içinde olması.

EV ORTAMINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER

Aile bireylerine karşı tavırlarında  değişiklik,  aile etkinliklerine katılmama,  aile kurallarını hiçe sayma,  sokağa çıkma yasağını delip, gizlice  evden çıkma, Dengesizlik, birdenbire değişen  uyku ve beslenme düzenleri, evden kaybolan para, ya da alkol, çalma, ya da kendine ait eşyaları  satma,  anne-babadan birine başka, diğerine başka şeyler söyleme (Sık yalan söyleme)

ARKADAŞ ORTAMINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER

Arkadaşlarıyla; nerede ve nasıl  vakit geçirdiği ile ilgili gizlilik,  Kendinden daha büyüklerle  arkadaşlık kurmalar,  alışılmadık telefon görüşmeleri,  akranlarıyla sık sık kavga etme, kendisine olan özeni azalabilir, çevre ve arkadaşlar eski önemlerini yitirebilirler, arkadaş grubunu değiştirme.

En kesin yöntem kan ve idrar testleridir.

Bağımlılık Yapan Maddeler

1. Afyon ve Türevleri: Eroin, Morfin, Kodein ve Methadon
2. Halüsinasyon oluşturan Uyuşturucular: LSD
3. Uçucu Maddeler: Tiner, Sıvı Uçucular, Gaz Uçucular, Benzin, Yapıştırıcılar
4. Uyarıcılar: Tütün, Kokain, Crack, Ecstacy, Amfitaminler
5. Cannabis: Esrar, Marijuana
6. Yatıştırıcılar: Uyku ilaçları, Barbitüratlar, Alkol

Çocuklardaki Bağımlılık Problemlerinin Aile Üstündeki Etkileri

• Büyük bir hayal kırıklığı, Üzüntü, Yıkım, Utanç, Suçluluk, Korku, Öfke

Ergenlerde  Madde Bağımlığı Halinde Yapılması Gerekenler

• Genellikle ilk konuşmada inkar ederler
• Üzerine gitmek yerine izlemeye devam edin
• Uygun bir ortamda tekrar konuşun
• Yargılama, etiketleme, suçlamalardan kaçının, destek olun
• Problemi çözmek için aile ve çocuğun davranış değişikliklerine gitmesi gerektiğini unutmayın
• Karşılıklı görüş alışverişinden kaçınmayın
• Çocukların sizi kızdırma tuzaklarına düşmeyin
• Tartışmadan kaçının
• Talepkar olan çocukların makul taleplerini, ihtiyaçlarını karşılayın
• Kararlarınızda ısrarcı olun
• Bağımlılık  sorunu olan kişilerin  Sorun Çözme Becerileri gelişmemiştir. Sıkıntılarını, problemlerini iletişim kurarak çözmek yerine uyuşturucu madde kullanarak çözmeye çalışırlar. Onun için sorun çözme becerileri geliştirilmelidir.
• “HAYIR” demesini öğretmek lazım. İkram karşısında Nasıl hareket etmeleri gerektiğini daha önceden planlamak ve  öğretmek lazım.
• Sosyal Becerilerini geliştirmelerine yardımcı olmak.
• Zararlı maddeler hakkında bilgi sahibi olun. Onları başkalarından önce çocuklara siz tanıtın.
• ARKADAŞ SEÇİMİNDE SEÇİCİ OLMALARI ANLATILMALIDIR.
• Ebeveynlerin, çocuklarının arkadaşlarından ve neler yaptıklarından haberdar olması gerekir.
• GÜÇLÜ VE POZİTİF AİLE BAĞLARI ÇOK ÖNEMLİDİR.
• İletişimimizi güçlendirmek ve doğru iletişim kurmak  çok önemlidir.

Alışkanlık ve Bağımlılık Yapan Maddeler
AFYON VE TÜREVLERİ: Eroin, Morfin, Methadon, Kodein

• Hem ruhsal hem fiziksel bağımlılık yapar.
• Tıpta sınırlı olarak kullanılmaktadır.
• Çabuk bağımlılık yaratır.
• Etkisi birkaç saat içinde son bulur.
• Önce yoğun bir mutluluk hissi verir. Kısa zamanda vücut alışır, madde ilk etkileri oluşturmaz. Bu sefer tolerans geliştirilir.
• Eroin’in keyfi geçicidir.

Afyon ve Türevlerinde Görülen Belirtiler

• Açlık duygusu bastırılır, Cinsel dürtüler azalır, Kas krampları görülür, Mide ağrıları başlar,

Zayıflık görülür, Halsizlik,deride kuruluk ve solgunluk olur.

Alışkanlık ve Bağımlılık Yapan Maddeler
HALÜSİNASYON YARATAN MADDELER: LSD, PCP

• Vücuttaki tüm mukozalar tarafından emilir, Kullanıldıktan bir saat sonra etki eder ve etkisi 10 dakika kadar sürer, Duygusal değişimler başlar, Halüsinasyonlar görülür, Zaman mekan algısı bozulur, Kromozomal bozukluklar olur, Panik atak,şizofreni gibi hastalıklar görülür.

Alışkanlık ve Bağımlılık Yapan Maddeler  (UÇUCULAR)

• Toluen denen çözücü etkilidir,  Ruhsal bağımlılık yapar, AMATEM’in araştırmalarına göre ortalama yaş 16, başlama yaşı 14’tür,  Sokakta yaşayan kimsesiz erkek çocuklarda daha çok görülür, Maddenin kullanıldığı iş koşulları da bağlılık  oluşturabilir  (mobilya,ayakkabı sanayii) “istenildiğinde bırakılabileceği” yanılsamasıyla maddeye başlanır, Ucuz ve piyasada kolay bulunan uçucular bağımlılık oranını arttırmaktadır, Solunum organlarında tahribat, Ağız ve burunda egzama çıkabilmektedir, Beyin karaciğer böbrekte tahribat yapar, Paranoid  bozukluklar görülebilnektedir, Naylon torbayla çekme sırasında boğulma vakaları olabilmektedir.

ALIŞKANLIK VE BAĞIMLILIK YAPAN MADDELER:  (UYARICILAR: TÜTÜN, KOKAİN, EXTACY,CRACK)

• Kokain Güney Amerika kökenli koka bitkisinin yaprağından elde edilen ve merkezi sinir sisteminin işlevlerini bozarak çalışmasını engelleyen bir zehirli maddedir.
• Toz halinde burna çekilerek ve sulandırılıp deri altına şırınga etme yoluyla veya sigara gibi içme biçiminde
• Burun içi yaralar ve burundan konuşmaya,
• Görsel,işitsel ve dokunma ile ilgili halüsinasyona,
• Uykusuzluk ve sinirliliğe,
• Sindirimde bozukluğa,
• Aşırı kilo kaybına neden olur.

ALIŞKANLIK VE BAĞIMLILIK YARATAN MADDELER
CANNABİS: ESRAR, MARİJUANA

• Sigara içine konularak, reçel, lokum veya kahveye karıştırılarak içilir.
• Kullananlarda önce kendilerini dinç ve canlı hissetmesine sonra halüsinasyonlar görmeye başlamalarına,
• Bunaltı,ruhsal çöküntü ve paranoya  tepkilerine,
• Göz kızarmasına,
• Ağız ve boğaz kurumasına,
• Kalp atışlarının hızlanmasına ve
• Göğüste sıkışmaya neden olur.

ALIŞKANLIK VE BAĞIMLILIK YARATAN MADDELER
YATIŞTIRICILAR : Uyku ilaçları, Barbitüratlar, Alkol

ALKOLİZM:  Kişinin artık alkol almadan duramadığı, alkol aldığı zamanki zihin bulanıklığını ve duygu dengesizliğini normal yaşantısına tercih etmeye başladığı, ruhsal çöküntü içindeki halidir.  Alkol sigaradan sonra en yaygın biçimde kullanılan, fiziksel ve ruhsal bağımlılık yapan bir maddedir. Alkolün bireye ve topluma zarar verecek şekilde kullanılması ve alkollü içeceklerin içilmesinin istenildiği halde bırakılamamasına alkolizm denir.

Alkolle başlama yaşının giderek küçüldüğü lise ve üniversite öğrencileri arasında alkol kullanımının yaygınlaşmaya başladığı bildirilmektedir. Alkol kullanımının erkekler arasında daha fazla olduğu, erkeklerin kızlardan küçük yaşta içki içmeye başladığı ve daha çok alkol kullanıldığı görülmektedir.

ALKOL BAĞIMLILIĞI TANISI

Aşağıdakilerden en az üçü varsa alkol bağımlısı tanısı koyarız:

1. Niyetlendiğinden daha fazla miktar ve sürede alkol almak. Örneğin kişi bir bardak içmek  için başlar, ama bir şişe bitirmeden kalkamaz.

2. Kişi, bırakmayı istediği yada defalarca bırakmayı denediği halde yeniden içmeye başlar. zaman zaman birkaç gün yada ay içmeyebilir. Bunu “İstediği zaman bırakabildiğinin” kanıtı olarak göstermeye çalışabilir.

3. İçkiye fazla vakit ayırır. Bazıları gün  içinde kimseye fark ettirmemeye çalışarak içebilir.

4. Kişi; içki alımıyla birlikte, sosyal faaliyetlerini, hobilerini, başka zevk verici aktivitelerini azaltır ya da terk eder.

5. Alkole bağlı ya da alkolle artan fiziksel (karaciğer hastalığı, yüksek tansiyon, gastrit vb), ya da psikolojik (depresyon, anksiyete, uyku bozukluğu vb) problemler yaşamasına rağmen içmeye devam eder.

6. Aynı etkiyi almak için içtiği miktarı arttırır ya da başkaları için çok sayılacak miktarlarda içtiği halde etkilenmez (bunu, yanlış olarak iyi bir şeymiş gibi, alkole dayanıklı olduğunun kanıtı olarak öne sürebilir).

7. Alkol almadığı zaman titreme, terleme, çarpıntı gibi şikayetler yaşar.

Bağımlı Davranış Tipleri  (Patolojik Kumar)

• Erkeklerde kadınlardan daha fazla görülür
• Kumar oyunlarının yaygınlaşması ve ulaşılabilir oluşu riski arttırmaktadır
• Patolojik kumarbazların davranışları madde bağımlılarıyla büyük yakınlık gösterir.

Tanı Koşulları

Koşul A- Son 12 ayda aşağıdakilerden en az 4 belirtiyi gösteren kumar tutkusu yüzünden kişide klinik işlev kaybı ve distres oluşması:

1-  Arzulanan heyecan düzeyine ulaşmak için artan miktarlarda kumar oynamak

2- Kumar alışkanlığını bırakmak veya azaltmak için gösterilen çabaların rahatsızlık ve stres nedeni olmaları

3- Pek çok kere kumarı azaltmak veya bırakmak için girişilen başarısız denemeler

4- Kumar oynamayı sık olarak düşünmek

5-Stresli anlarda kumar oynamak

6-Kumarda kayıp sonrası kazanmak için tekrar oynamak

7-Kumar alışkanlığını saklamak için yalan söylemek,

8-Kumar alışkanlığı yüzünden özel, sosyal, eğitim ve iş alanlarında ciddi kayıplara uğramak

9-Kumar zararlarını kapatmak için başkalarından finansal destek ihtiyacı

Koşul B- Kumar tutkusunun mani bağlantılı olmaması

Bağımlı Davranış Tipleri (Alışveriş ve borçlanma)

• Alışveriş bağımlılığı dairesel döngü izler
• Kışın artar
• Kadınlarda daha fazla görülür
• Bağımlılık borçlanmayı arttırır.

Bağımlı Davranış Tipleri (İşkolizm)

Sağlıklı Çalışma da  İnsanın  özgüvenini  arttır,  Güçlü taraflarımızı ortaya çıkarır, Tatmin, başarı ve problem çözme yetenekleri kazandırır.

İşkolizm de ise;

• İş yaşamı ve işte görülen kişiliğin kişisel tatmin ve başarı için kullanılmasını hedefler
• Ailelerde huzursuzluk ve boşanma nedenidir
• Genelde alkolik veya mutsuz ailelerden gelen kişilerde görülür.
• İşkolikler zaman problemi olan, mükemmeliyetçi, otoriter ve sinirli kişiliklere sahiptirler

Bağımlı Davranış Tipleri (Spor ve Egzersiz Bağımlılığı)

Spor ve Egzersiz Bağımlıları

• Bu faaliyetleri başarı, tatmin ve özgüven arttırmak üzere yaparlar, Genelde kadınlarda görülür, Erkeklerde steroid kullanımı vardır, Aile ve arkadaşlardan kopmalar kaçınılmazdır, Yaralanmalar ve sakatlıklar fazlasıyla görülebilmektedir.

Bağımlı Davranış Tipleri (İnternet Bağımlılığı)

Siberseks, Siber arkadaşlık, Oyun bağımlılığı, İnternet saplantısı

• Haftada 8-40 saati bilgisayar başında geçiren kişi hiç aralıksız 20 saate kadar bilgisayar başından kalkmayabilir.
• İnternet başında geçirilen zaman arttıkça uyku döngüsü bozulur ve uyku sorunları ortaya çıkar.
• Uyanık kalabilmek için aşırı miktarda kahve, kola, sigara gibi uyarıcı  maddeler tüketilir.
• Bilgisayar kullanımını azaltmaya  ya da kesmeye çalışmak kişide huzursuzluk ve kızgınlığa    yol açar.
• Kişi internette planladığından daha  fazla zaman harcamaya başlar.
• Bilgisayarın başından kalkması   gerektiği halde bunu yapmakta  zorlanır.
• İnternet başında harcanan zaman arttıkça diğer alanlarla ilgili sorumluluklar aksatılmaya başlanır.
• İş, okul gibi alanlarda performans  düşmesi olur.
• Sosyal alanlarda daha az zaman geçirilmeye başlanır ve sosyal izolasyon gerçekleşir.

Bağımlı Davranış Tipleri (Seks Bağımlılığı)

• Seks bağımlılığı aşk-cinsellik bağlantısı olmaksızın aşırı cinsel uyarılmayı tanımlar.
• Bu kişiler aşk ilişkisi yaşayamazlar, Yüksek intihar oranları görülür, Depresyon ve anksiyete bozuklukları gösterirler, Genelde mutsuz ailelerden gelmektedirler.

Erol AKDAĞ

Klinik Psikolog