Obsesyon (takıntı-saplantı): İnsanın zihnine irade dışı gelen, kişinin bunların saçma olduğunu bildiği halde iradesiyle uzaklaştıramadığı, inatçı bir şekilde tekrarlayan, kişinin zihnine sakız gibi yapışan, tekrar tekrar zihninize gelen düşünceler, hayaller, istekler veya sık sık ortaya çıkan rahatsız edici kaygılardır. (Tabiri caizse zihinsel geviş getirmedir.) Aklınıza gelmemesi için uğraşmanıza rağmen aklınıza kendiliğinden gelirler veya belli durumlar ve ortamlarda kendiliğinden ortaya çıkarlar ve sıklıkla sıkıntıya neden olurlar. Egoya (benliğe) yabancıdırlar. Örneğin: “Bulaştı mı, kir var mı? acaba kapıyı kilitledim mi? ütünün fişini çektim mi?, çocuğuma zarar verir miyim? Verdim mi? Elimdeki bıçağı saplar mıyım? farkında olmadan yapmış olabilir miyim?, istedim mi? …. istiyor muyum? tam oldu mu?, … tam anladım mı?…
Zorlantılar (Kompülsiyon) veya ritüeller: Kişinin yapmaktan kendini alıkoyamadığı yineleyici davranışlardır. (Takıntıları ortadan kaldırmak ya da bunların doğurduğu kaygı ve bunaltıyı gidermek için yapılan zihinsel eylemler ya da tekrarlayıcı davranışlardır.) Takıntılı düşünceler zihinden kovmakla gitmez. Siz bu düşüncelere ne kadar direnirseniz, bu düşünceler de o kadar kuvvetli bir şekilde gelir.. Dolayısıyla insan kendisini bir kıskaç altında hisseder. Ne yapsa bu düşüncelerden kurtulamaz. Bu düşünceleri nötralize etmek için, sistemini rahatlatmak için yani bu düşüncenin verdiği kaygıdan kurtulmak için bir takım davranışlar yapar. Bu davranışlara da kompulsiyon denir. Elinin temiz olduğunu bildiği halde bir şeye dokunduğu zaman kirlenmişlik hissiyatı ile birlikte elini yıkar, ıslak mendil veya havlu ile temizler. Kapının kilitli olduğunu bildiği halde acaba kilitledim mi endişesini taşır ve gider kapıyı kontrol eder. . musluğu kontrol, dönüp tekrar bakma, başkasına sorma, belli sayıda bazı hareketleri tekrarlama gibi.. bu davranışlarıyla tüm vakitlerini geçirirler. Davranışlarının ucu sonu olmamaktadır. Günlük hayatlarını zindana çevirirler. Bu insanlar aile fertlerine, çalışma arkadaşlarına illallah çektirirler… Tuvalete, banyoya girerler saatlerce temizlenemezler, saatlerce çıkamazlar. Bu kişilerin yıkanmaları, giyinmeleri ve yemek yemeleri her gün saatler alır. Bayan obsesiflerde ev temizlemeleri olaydır. Her yeri çamaşır suyuyla siler, temizlerler ve her yer halen pistir. Hatta bazılarında kendilerini bile (ellerini, bedenlerini) çamaşır suyuyla yıkarlar. Ama halen temizlenemezler. Yıkamada ve yıkanmada su, sabun ve deterjanlar kötüye kullanılır.
OKB, insanların önemli ölçüde zamanını alan, onlara sıkıntı veren ve bunaltan, olağan günlük işlerini ve başkalarıyla olan ilişkilerini bozan bir rahatsızlıktır.
OKB olan insanlarda mükemmeliyetçilik, düzenlilik ve esnek olmayan bir kişilik yapıları ön plandadır. Kurallar, düzenlemeler, temizlik ve düzgünlük gibi konularla aşırı i,lgilidirler. İnatçılık boyutlarına varan ısrarcılık sık görülen özellikleridir. Sezgilerle karar verilmesi gereken durumlarda büyük bir kararsızlık gösterirler. Kendilerini ve içinde bulundukları koşulları kendi denetimleri altında tutma arayışları vardır. Ayrıntılara gömülürler. Ve olası hatalar için tekrar tekrar denetimler yaparlar. Otoriter bir tutum sergilerler. Aşırı kuralcıdırlar. Kendilerini işlerine ve üretkenliğe adamışlardır. Nesneleri biriktirirler ve bir türlü elden çıkaramazlar. Duygusal bir değeri olmasa bile, değersiz nesneleri elden çıkaramazlar, onları atamazlar. Çok eli sıkıdırlar, cimri ve pintidirler. Verici olmayan kişilerdir. Kişisel bir çıkar elde etmeyeceklerse başkaları için zaman ya da para harcamazlar.
Toplumsal davranışlarında kibar ve resmidirler. Başkalarıyla, düzeylerine ve içinde bulundukları konuma göre ilişki kurarlar. Eşitlikçi olmaktan çok ast- üst olma ile ilgilidirler. Bu yüzden “ üstün “ gördükleri kişilere karşı çok farklı, “ daha aşağıda “ gördükleri kişilere karşı çok farklı davranırlar. Üstlerine dalvakuvukluk ve yalakalık yaparlar. Altlarına karşı ise acımasız ve sert davranırlar. Kendilerini üstün gören bir tutum içinde olurlar. Bu kendini beğenmiş ve küçümseyici tavır, genellikle kurallar, yasal düzenlemeler perdesi arkasına gizlenirler. Astlarıyla olan ilişkilerinde genellikle onlara karşı uzlaşmaz bir tutum izlerler. Ve onlardan beklentileri yüksek olur. Bunları, derinlerde yatan yetersizlik duygularından ötürü yaparlar. Ayrıca başkaları üzerinde sağladıkları güç, düşmanca dürtülerini ifade etmek için iyi bir çıkış yolu sağlar. Başkaları onların standartlarını tutturamazsa onları paylar ve kınarlar.
Obsesif – kompulsifler iyi birer “ organizasyon adamıdırlar. “ bu yüzden “ bürokratik kişilik “ in iyi bir örneği olarak kabul edilirler. Ayrıntıcı kişilerdir. Yaptıkları işlerde ayrıntıya boğulurlar ve tasarılarını geniş kapsamda göremezler. Diğer bir deyişle “ Ağaçlardan ormanı göremezler. “ ayrıntılarla, kurallarla, sıralamayla, düzene sokmayla, tasarlamayla öylesine uğraşırlar ki giriştikleri eylemin başlıca amacını gözden kaçırırlar. Yapılan işi beğenmezler. Başkalarının kendi yaptıkları gibi yapması konusunda anlamsız bir biçimde direnirler. Ya da doğru yapmayacakları düşüncesiyle başkalarının bir işi yapmasını istemezler. Doğruyu ve iyiyi yapma yükünü aşırı derecede yüklenirler. Aşırı çalışma ve üretkenlik uğruna boş zaman etkinliklerinden ve arkadaşlıklarından ödün verirler. Karar vermekte sorun yaşarlar, kararsız kalırlar, karar vermekten ya kaçınırlar ya da karar verme sürecini uzatırlar ya da karar vermeyi sürüncemede bırakırlar.
Söz konusu durumun bir rahatsızlık olarak kabul edilip edilemeyeceğine ilişkin ölçüt şudur; kişinin düşünce ya da davranışlarının günlük işlevselliğini ne ölçüde bozduğudur. Herkesin kabul edilebilir ölçülerde kendisini düşünmekten alıkoyamadığı takıntıları ve kendisini yapmaktan alıkoyamadığı davranışları olabilir. Bunlar kişinin günlük işlevselliğini bozmadıkça bir patoloji (rahatsızlık, hastalık) olarak kabul edilemez.
Normal Kişilerdeki Obsesyonlarla Obsesiflerdekilerin Farkları
Daha sık
Daha yoğun
Daha uzun süreli
Daha çok inanılan
Daha çok sıkıntı verici (olumsuz duygulanımla bağlantılı)
Daha ısrarlı ve yapışkan
İçerik farkı: Yok ya da önemsiz
Tanı konulabilmesi için; kişinin işlevselliğini önemli ölçüde bozması, ileri derecede bir kaygı oluşturması ya da kişinin bu davranışlarıyla çok zaman harcamasına yol açması gerekir. Tanı kriterleri için ICD VE DSM aşağıda gösterilmiştir.)
Obsesif Kompülsif Bozukluk (ICD-10)
- En az iki haftalık bir periyot içinde çoğu günlerde obsesyonlar ve/veya kompülsiyonların olması.
- Obsesyonlar (düşünceler, fikirler, imgeler) kompulsiyonlar (eylemler) aşağıda sayılan özelliklerin hepsini gösterirler:
- Dış bir güç veya etki tarafından değil hastanın kendi zihninden kaynaklandığı bilinir.
- Tekrarlayıcı ve nahoştur, en az bir obsesyon veya kompülsiyon hasta tarafından aşırı veya makul olmayan şekilde değerlendirilir.
- Hasta direnmeye çalışır (uzun süreli durumlarda bu direnç azalmış olabilir).
- Direnilemeyen en az bir obsesyon veya kompülsiyon vardır.
- Obsesyonun yaşantılanması veya kompülsiyonun yerine getirilmesinin kendisi haz verici değildir. (Bu geçici olarak gerilim azalması veya anksiyete azalmasını kapsamaz.)
- Obsesyon veya kompülsiyon sıkıntıya yol açar, zaman kaybına yol açarak hastanın sosyal ve bireysel yaşamını bozar.
OKB (DSM- IV)
- Obsesyonlar veya kompülsiyonlar.
1, 2, 3, 4 deki tanımlandığı şekilde obsesyonlar
- Tekrarlayan ve kalıcılık gösteren düşünceler, itkiler veya imgeler ya da rahatsızlığın belli bir zamanında girici (intrusive) ve uygunsuz kabul edilen ve belirgin kaygı ve sıkıntıya yol açan
- Düşünceler, itkiler ya da imgeler sadece gerçek yaşam sorunlarıyla ilgili aşırı kaygılardan ibaret değildir.
- Kişi bu düşünceleri itkileri veya imgeleri başka düşünceler veya eylemlerle etkisizleştirmeye çalışır
- Bu düşünceler, itkiler ya da imgeler kendi zihninin ürünü olarak görür.
(B) Bir ve iki tarafından karşılanan şekilde kompülsiyonlar.
- Obsesyona karşı cevap olarak yapılmak zorunda hissedilen tekrarlayan davranışlar (el yıkama, sıralama, kontrol gibi) veya zihinsel eylemler (dua etme, sayma, sessizce bazı kelimeleri tekrarlama)
- Bu davranışlar veya mental eylemler bir tehlikeyi önlemek adına yapılsa bile durumla ya anlamlı bir ilişkileri yoktur ya da aşırıdır.
- Rahatsızlığın en az bir döneminde kişi eylemlerini saçma bulur.
- Sıkıntı verir, zaman alır (1 saatten fazla) veya kişinin normal rutinlerini bozar.
Nedenleri:
Ailesel faktörler; daha çok katı bir disiplinle yetiştirilmiş kişilerde görülür.
‘Takıntı Zorlantı Bozukluğu’ olarak da geçen bu rahatsızlık aslında iç dünyamızda yolunda gitmeyen bir şeyler olduğunun işaretidir. Çatışmalarımızla yakından ilintilidir. (Yoğun boşluk, yetersizlik hislerini yaşamamak için semptom oluştururlar bu semptomlar genellikle okb şeklinde semptoma dönüşür.)
İlk çocukluk yıllarında anne – babaya karşı düşmanca hisler hissettiğinde, bu düşünceleri düşündüğünde zihin yapısı şuna inanır; eğer bunları düşünüyorsan bunu yapmışsın demektir, yaptıysan suçlusun, suçluysan da cezalandırılacaksın şeklinde üçlü mantık oluşur. Çocuktaki negatif düşüncelerin baba tarafından fark edileceği, bunun üzerine babanın gelip çocuğu cezalandırılacağına dair korku ve endişe çıkar. Okb de böyle bir mantığın devamı vardır. Mesela kişi elinin kirlendiğini düşünür, o kirlilik olmasa bile elini kirlenmiş olarak hisseder. Ve yıkanmadığı, arınmadığı müddetçe de sanki kirlilik devam edecekmiş gibi hisseder. Ya da çocuğunun başına bir şey geleceğini düşünür. Dua okumazsa çocuğu ölecektir. Çocuğunun başına bir şey gelmesin diye onu yapar. Gerçeklikle hiçbir alakası olmayan his onu kontrol etmeye başlar.
Kişinin iş yaşamında, ya da özel yaşamında zorlandığı dönemlerde alevlenmeler görülür. İlk kez evden ayrılma, boşanma, ilişki sorunları, gebelik, çocuk doğurma, gebeliğin sonlanması, kişinin yaşamındaki sorumlulukların artması, sağlık sorunları gibi önemli yaşam olayları OKB nin başlamasında ya da artmasında önemli rol oynar.
Takıntılar:
Çeşitli alt tipleri vardır. Değerlendirme ve tedavi kolaylığı açısından yaşanan belirtilere göre OKB alttiplere ayrılır, bazen bir danışanda birden fazla belirti grubu olabildiği gibi bazen de yıllar içinde belirtiler birinden diğerine değişebilir. Belirti türlerine göre başlıca alttipler:
- Kirlenme takıntısı: Şu konularla ilgili olarak (idrar, dışkı, kan, ter, tükürük, kir, mikrop, kimyasal maddeler, hayvanlara dokunma, böcekler, aids, hepatit v.s hastalıklar) aşırı bir korku duyması ya da tiksinme, iğrenme düşünceleriyle boğuşup durması vardır. Kişide kirlilik bulaşma obsesyonu ve yıkanma temizlenme kompülsiyonu vardır.
Kirlenme takıntısının genel Özellikleri:
- Kirlilik obsesyonu olan kişiler belli durumlar ya da nesnelerle temas ederlerse bulaşık ya da kirli olacaklarına inanırlar.
- Sanal korkuları ya da bunun sebep olacağı hastalıklar ve/veya bizzat kirlenmişlik hissidir.
- Sık görülen kontaminasyon obsesyonları vücut salgıları, feçes, idrar, menstürel kan, meni ve ter.
- Rahatsızlığın en karakteristik yönlerinden birisi fiziksel bir temas olmaksızın dahi bulaşmanın sonsuz biçimde nesneye geçebileceği inancıdır.
- Yani sadece kontaminanttan değil onun temas edebileceği her şeyden her yerden kaçarlar.
Sıkıntı Veya Ritüel Doğuran Ve Kaçınılan Durumlar
- Mikrop içerebilecek her şey; umumi tuvalet, çöplük vb.
- Bulaşık olduğu hissedilen yer ’bir akrabanın evi, memleketi’
- Kirli hissedilen herhangi bir şey; feçes, idrar, menstürel kan, meni, ter, yer zemini vb.
- Sağlığa zararlı olabilecek şeyler; ’kimyasallar, asbest, radyasyon, deterjan vb.’
- Kişiye özel sembolik kirler: Anne bulaşması, Kendi memleketinin bulaşması, fakirlik bulaşması, ölüm bulaşması korkusu gibi.
Sıkıntı Doğuran Düşünce, İmge ve İmpulslar
- Bulaştı,
- Bulaşacak,
- Eğer dokunursam kirlenirim,
- Yeterince yıkadım mı?
- Değdim mi?
- Buraya dokunmuş olabilir mi?
Kaçınılmazsa ya da Tekrarlar Yapılmazsa Olabilecek Kötü Şeyler
- Ben ya da başka biri bulaşmış hale gelecek ve bu da durumu güvenilmez hale getirecek
- Hastalık bulaşacak ve bunu çevreye yayacağım
- Ben ya da başka biri ölecek,
- Sonsuza dek sıkıntı geçmeyecek,
- Aklımı kaybedeceğim ya da delireceğim.
- Diğer kişi bana bulaşmış olacak/oldu ve yıkamadıkça bende kalacak
Sık Görülen Kompulsiyonlar
- El yıkama,
- Duş yada banyo
- Elbise değiştirme ve yıkama,
- Yüzeyleri yada nesneleri temizleme.
- Belli temizlik nesneleriyle silme (çamaşır suyu vb)
- Peçete, ıslak mendil vb silme
- Kontrolcüler (düzene koyma takıntısı): Gereği gibi yapmadıkları davranışlarından dolayı başkalarının başına gelebilecek olası tehlikeli durumlardan kendilerini aşırı derecede ve anlamsız derecede sorumlu tutma eğiliminde olan kişilerdir. Birey yaptığı veya yapmadığı bir şeyle ilgili eksiklik veya hata olabileceği konusunda şüpheye kapılır ve bunun verdiği sıkıntıyla tekrar tekrar kontrol eder (Kapı, pencere, elektrikli ev aletleri, doğalgaz, araba, doldurduğu formları kontrol) kontrol etmezlerse başlarına kötü bir şey geleceği düşüncesini taşıyan kişilerdir.
Kontrolcülerin Genel Özellikleri:
- Bir felaketi önlemek için tekrar tekrar bir şeyleri kontrol eden grup.
- Kontrolcüler olmasından korktukları bir felaketi önleme ihtiyacı tarafından harekete geçirilirler.
- En sık görülen felaket fiziksel çevreyle ilgilidir. Kapı pencere kontrolü; (hırsız girip çocukları ve karısını öldürmesin diye)… Bilişsel olarak sorumluluk bileşenini ön planda tutan kontrolcüler bu potansiyel felaketin tamamen kendi hataları sonucu olacağına inanırlar.
- Ortaya çıkacak felaketler fiziksel ve duygusal olabilir. (eleştirilmek, hor görülmek, incelenmek). “Ben sahtekarım” diye yazar mıyım korkusu ile her şeyi kontrol eden ve zor yazan kişinin korkusu duygusaldır.
Sıkıntı Yaratan Ve Kontrole Yol Açan Ve Kaçınılan Durumlar
- Hata yapmak (Formu yanlış doldurmak, mektuba yanlış ifade yazmak, çeke yanlış miktar yazmak)
- Kişinin kendisine ya da çevresine zarar verebilecek bir durum;
- Kapıyı pencereyi kontrol etmeden evden çıkmadığına emin olmama,
- İçinde zararlı bir şey olup olmadığına bakmadan yiyecek yememe,
- Birine çarpıp çarpmadığını kontrol etmeden araba sürmek,
- Elektrikli araç-gerecin fişini çekmeden evden çıkmak,
- İlaçları açıkta bırakmak
- Delici kesici eşya veya cisimleri açıkta bırakmak
- Önemli bir evrakı düşürmek
- Yanlış para vermek-almak
Sıkıntı Yaratan Düşünceler, İmgeler ve impulslar
- Bütün pencereleri kontrol ettim mi?
- Hasta çocuğuma çok fazla mı ilaç verdim?
- Arabanın el frenini çektim mi?
- Yemeğin içinde cam olabilir
Kontrol Etmez ya da Kaçınılmazsa Olabileceğinden Korkulan Sonuçlar
- Kötü bir şey olacak ve sorumlusu ben olacağım
- Birisi eve girecek, soyacak, aileme zarar verecek,
- Evim yanacak,
- Sevdiklerim zarar görecek ya da ölecek,
- Eleştirileceğim, küçük düşeceğim veya aşağılanacağım.
Sık Görülen Kontrol Kompulsiyonlar
- Kapıları, pencereleri, el frenini, elektriği, suyu tekrar tekrar kontrol etme.
- Mektup ve formları göndermeden defalarca kontrol etme,
- Yolu kontrol,
- Zihinsel olarak yaptıklarını kontrol,
Bazen kompulsiyonlar çok tuhaf – ilginç olabilir. Örn: Bebek arama gibi (Acaba bebek var mı? kaybolmuş), yerde birisi yatıyor mu?
Yeterince kontrol ettim mi?
(Tekrarlayan kontroller nedeniyle kontrol edicilerin hafızalarında bozukluk olup olmadığı sorusu akla gelmiş ama psikolojik çalışmalarda genel bir bellek sorunu bulunamamıştır.)
Hatırlama güçlüğü tekrarlama davranışı esnasında ortaya çıkar. Bu da artan anksiyetenin bellekte bozukluğa yol açmasıyla ilgili olabilir.
- Toplayıcı- biriktiriciler: Önemsiz birtakım nesneleri toplar sonra da atamazlar. (Gereksiz bir takım nesneleri toplama zorlantısı, yerden bir takım nesneleri toplama zorlantısı duyarlar.)
- Toplayıcılar çoğu insan için önemsiz olan şeyleri toplayan bunları atmakta çok zorlanan ve bir gün bunlara ihtiyaçları olacağından korkan kişilerdir.
- Biriktiricilik, eğer topladıkları,kişinin günlük hayatını kontrol etmeye başlarsa biriktirilen şeyler kişinin yaşam alanını işgal etmeye başlarsa söz konusudur.
- Yıkayıcılar, kontrolcüler ya da tekrarlayıcıların aksine toplayıcılar durumdan şikayetçi olmazlar ve biriktirdikleriyle yaşarlar. Tedaviye az gelirler. Aile baskısıyla tedaviye geliş söz konusudur.
- Topladıklarını atmaya çalışıldığında büyük bir anksiyete yaşarlar.
Ritüalizasyona Neden Olan Sıkıntı Yaratan Durumlar:
- Eşyaların atılması,
- Topladıklarının başkası tarafından düzenlenmesi,
- Daha sonra gereksinin hissedeceği bir şeyi olmamak
Sıkıntıyı Provoke Eden İmpuls, İmge ve düşünceler:
- Ya ihtiyacım olur da bulamazsam,
- Ya ihtiyacım olur da atmış olursam.
Eğer Kaçınılmazsa ya da Ritüalize Edilmezse Korkulan Sonuçlar:
- İhtiyacım olan bir şeyi bulamayacağım,
- İhtiyacım olan bir şey olmayacak.
Sık Görülen Kompulsiyonlar:
- Lüzumsuz şeyleri toplamak,
- Topladıklarını belli bir şekilde düzenlemek
- Düzenleyici-sıralayıcılar Çevredeki nesnelerin belli bir düzende durması, simetri, eşyalarda eksiklik, leke, çizik olmamasına gereksinim duyarlar. Bu nesnelerin yeri değiştirilirse, bunlara dokunulursa ya da bunlar başka bir düzene getirilirse, bundan ileri derecede rahatsızlık duyarlar.
- Düzenleyiciler nesneleri belli bir örüntü içinde yerleştirme zorunluluğu hissederler.
- Pek çok düzenleyici için ritüellerin amacı ve altta yatan mantık müphemdir.
- Çoğu kötü bir şey olacağından değil mükemmellik gereksinimi ile harekete geçer.
Sıkıntıya Yol Açan ve Ritüalize Ettiren Durumlar:
- Kesin bir düzen içinde yerleştirilmemiş nesneler; yatak örtüsü, elbise, kalem vb.
- Nesnelere başka birinin ellemesi ya da başka birinin düzenlemesi,
- Asimetrik şeyler,
- Mükemmel olmayan şeyler
Sıkıntıya Yol Açan Düşünceler, İmgeler, İmpulslar
- Yerinden çıkmış, burada olmamalı,
- Yanlış yerde,
- Kırışmış.
Kaçınılmadığında ya da Ritüalize Edilmediğinde Olmasından Korkulan Sonuçlar
- Eğer doğru şekilde yerleştirilmezse olacak sıkıntıya dayanamam,
- Eğer uygun şekilde değilse uğursuzluk gelir.
Sık Kompulsiyonlar:
- Çevredeki eşyaları tam doğru şekilde yerleştirmek.
- Belli kurallara göre simetrik yerleşim.
Düzenleyiciye belli bir sırayı neden tercih ettiği sorulursa herhangi bir mantıklı bir süreç tanımlayamaz. Sadece öyle iken rahat ettiklerini söylerler.
Bu istek sıradan bir insanın düzen isteğinden farklıdır. Gerçek bir düzenleyici bir cismin bulunması gereken yerden yarısının bile farklı bir yerde bulunmasına tahammül edemez. Bu sıkıntı nesne yerine konana kadar geçmez. Bazı düzenleme ritüelleri büyüsel bir karakterde olabilir.’Eğer her şey yerli yerinde olursa anneanneme bir şey olmaz’
- Dinsel takıntı: Allah tanımamazlık düşüncelerini aklından geçirme ya da kötü sözler söylemekten korkma, ve bunlardan dolayı cezalandırılacağı korkusunu yaşama.
- Bedensel takıntı: Bir hastalığı olma ya da görünümüne ilişkin başkalarının olumsuz görüşlerinin olduğu düşüncesi.
- Cinsel takıntılar: Namazda akla erotik görüntülerin gelmesi, olmadık insanlarla erotik görüntüleri gözünün önünden uzaklaştıramama…
- Saldırganlık takıntısı: kendi kendimi yaralar mıyım, başkalarını yaralar mıyım? İstenmedik dürtülerine göre davranma ( birini ezme, çiğneme, bıçaklama) kötü bir kazadan, yangından ya da soygundan dolayı sorumluluk duyma. Aşağılayıcı, onur kırıcı ya da açık saçık sözleri ağzından kaçıracakmış gibi olma.
- Tekrarlayıcılar Bu kişilerin aklına kötü veya istemedikleri bir düşünce gelir ardından bunu etkisizleştirmek için belli eylemleri, sözleri veya düşünceleri tekrarlarlar Örneğin yakın birinin ölümünü önlemek için giyinip soyunmak, aklına kötü bir şey geldiği için aynı şeyi bu düşünce olmadan yapmak gibi
Tekrarlayıcılar, yıkayıcılar ve kontrolcüler gibi belli bir hareketi tekrarlamayı korkulan bir felaketi savuşturmak için yaparlar. Fakat yıkayıcıların ve kontrolcülerin aksine obsesyonları ile ritüelleri arasında mantıksal bir bağ yoktur.
Sıkıntıya yada Ritüalize Etmeye Yol Açan ve Kaçınılma Eğilimindeki Durumlar
(Genellikle sıkıntıya yol açan dışsal bir uyarı ya da bir durum yoktur)
- Hareketi yanlış sayıda yapmak,
- Başka bir odaya geçmek,
- İşleri yanlış biçimde yapmak.
Sıkıntıyı Provoke Eden Düşünce, İmge ya da İmpulslar
Anksiyete , utanç, suçluluk ya da iğrenmeye yol açan herhangi bir düşünce veya imge,
- Kocam kaza yapacak,
- Komşum kötü,
- Kötü bir şey yapmış olabilirim,
- Annem/babam ölecek,
- Çocuğum başarısız olacak,
- Kötü biri,
- Ben günahkârım.
Kaçınmama ya da Tekrarlamamanın Korkulan Sonuçları
- Felaket olabilir, (Ne olduğu belli olmayan)
- Cezalandırılabilirim,
- Kötü şans bana ya da başkasına gelebilir,
- Herkes benden nefret edebilir
Sıklıkla Görülen kompulsiyonlar
- ‘Doğru’ Hissedene kadar bir hareketi tekrarlamak,
- Kötü düşünce yok olana dek bir hareketi tekrarlamak.
- Metafizik takıntılar: Ruh nerededir? Bugün bugün mü yoksa yarın mı, dün mü? insanlar hayal mi gerçek mi?” gibi sorulardan kurtulamama.
- Düşünce takıntıları (saf obsesyonlar ve endişe): Kaygı yaratan düşünce, istek, duygu veya hayaller akla gelir ardından bunun verdiği sıkıntıyı gidermek için kişi birtakım düşünsel faaliyetlerde bulunur. Örneğin eşcinsel olduğu düşüncesi aklına gelen bir kişinin bunun üzerinde düşünmesi, analiz etmesi, konuyu araştırması insanlara bunu sorması gibi…
Plaka takıntıları, sözcükler, adlar, geçmişteki bir takım olaylar, bir şeyi yanlış söylemekten, tam doğrusunu söyleyememekten, ayrıntıları kaçırmaktan, belirli bir takım seslerden, (saat tıkırtısı gibi) vücuduna değen giysi v.b şeylerin oluşturduğu duygudan rahatsız olma, zihne yerleşen sesler, müzik ya da sözler, şanslı ya da şanssız numaralarla aşırı ilgilenme. v.b…
- Birini yaralama veya zarar verme isteği
- Çirkin bir şeyler söyleme ve birine lanet okuma isteği
- Yakın bir arkadaşın veya bir aile üyesinin zara görmesini veya ölümünü isteme
- Cinsel ilişki esnasında şiddet hareketleri düşüncesi
- Arabayı çarpma isteği
- İnsanların yanlış davranışlarıyla ilgili olarak Neden bunu yaptılar? Bunu yapmamalılar!
- Kedi veya evcil hayvanlara saldırmak, boğma isteği
- Yakın veya sevdiği biri veya diğer bir kişiyi kastederek “keşke ölseydi” düşüncesi
- Fiziksel şiddet kullanarak eşine zarar verme düşüncesi
- Saldırarak vahşi biçimde birini cezalandırma. Örneğin; çocuğunu otobüsten aşağı fırlatmayı istemek.
- Eşine ağrı verebilecek cinsel uygulamalar yapma isteği
- Bir suç haberi okurken bunu ben mi yaptım düşüncesi
- Aniden çıldırabileceği düşüncesi
- Yakın birinin öldüğü veya zarar gördüğünü dilemek veya hayal etmek
- Evcil hayvanları ezerek öldürme isteği
- Belli bir cümle cümleciği zihinden atamama
- Çocuğuna zarar verme (bıçak, ağır bir nesneyi fırlatma) isteği
- Olağandışı cinsel eylemlerle ilgili düşünceler
- Birine fiziksel olmayan bir biçimde zarar vermiş olma düşüncesi
- İnsanlara kaba davranışlar yapmak ve çirkin şeyler söyleme isteği
- Günah ya da yasak sözlerin düşünülmesi
- Dini toplantı ve ibadetlerde yasak hayaller, görüntüler
Endişeciler ve Pür Obsesyoneller:
Bilince belli bir olumsuz düşünce gelir ve sıkıntı yaratır. Ardından rahatlatıcı bir düşünce gelir ve sıkıntıyı azaltır. “Arkadaşıma yardım edemedim” – “Kim olsa bir şey yapamazdı” İlk eleştirici ses obsesyondur ve sıkıntı üretir. İkinci rahatlatıcı ses ise kompülsiyondur ve sıkıntıyı azaltır. kaygıları gelecekteki felaketler olduğu kadar geçmişle ilgili suçluluk ve pişmanlık ile de ilgilidir.
Bazı obsesyoneller suçluluk yaratıcı İmpuls yada imgelerden rahatsızdır. Sevdiği birini öldürme imgesi üzerine bir ses “Böyle bir şeyi düşünen kişi muhtemelen bunu yapar”, ikinci ses “Hayır bunu yapmazsın deli değilsin”, obsesif ses; “Nereden biliyorsun belki yaparsın” bu obsesyon kaybolana dek sürer.
Klasik Obsesyonel Temalar
- Agresyon veya Zarar Verme Obsesyonları: Küçük çocuklar, yaşlılar veya sevilen kişi ve akrabalara zarar verme
- Bebeğinin ölmesini dileme
- Çocuğunun yanlışlıkla ölümüne yol açma
- Yakınlarının ölümüne sebep olma
- Sevdiklerinin başına kaza gelmesine yol açma
- Seksüel obsesyonlar: Toplum içinde hoş karşılanmayacak seksüel bir davranış,
- Uygunsuz partnerlerle cinsel ilişki imgeleri.
- Enses cinsel istek
- Kendi cinsiyle ilgili cinsel uyarılmalar
- Simgesel olarak yasak kişilerden çocuk sahibi olma
- Günah obsesyonları: Dini toplantı ya da ortamlarda küfür etme, İbadet ederken dine aykırı düşünceler, imgeler.
- Şeytanla işbirliği,
- Dinsel kişilerle ilgili cinsel düşünceler
Sıkıntıya Yol Açan veya Ritüalize Etmeye İten ve Kaçınılan Durumlar
- Birine zarar verilebilecek her hangi bir durum,
- Kötü bir hata yapabileceği bir durum,
- Sıkıntı verici düşünceleri provoke eden bir yer.
Sıkıntıyı Provoke Eden Düşünceler İmgeler ve İmpulslar
- Katı, sert eleştiri,
- Hata yapma düşüncesi veya yanlış yapma,
- Geçmişle ilgili suçluluk veya pişmanlık,
- Gelecekte kötü bir yaşantı düşüncesi,
- Bir başkasına zarar verme ya da öldürme düşünceleri,
- Ahlak dışı ya da seksüel olarak perserve bir eylem yapma düşünceleri,
- Hakaret etme ya da ayıp bir şey
- Utanılacak bir şey yapma,
- Suç işleme.
Ritüalize Etme ya da Kaçınmamanın Korkulan Sonuçları
- Başarısız olacağım,
- Cezalandırılacağım,
- Kötü bir şey olacak,
- Uğursuzluk gelecek,
- Yanlışlıkla birine zarar vereceğim/öldüreceğim,
- Günahkâr olacağım,
- Kontrolümü yitirip delireceğim,
- Aşağılanacağım,
- Sıkıntım hiç geçmeyecek hep kötü kalacağım.
Sık Görülen Düşünce Kompulsiyonları
- Dua etme,
- Sayma,
- Mental listeleme,
- Belli etkinlikleri zihinden geçirme,
- Zihinsel olarak belli cümleleri tekrarlama.
Kişi obsesyonları ile ne kadar savaşırsa o daha sık ve yoğun hale gelir. Bu parodoksik etki herkeste görülür. Eğer birine ‘pembe bir fil düşünme’ derseniz otomatik olarak pembe bir fil düşünecektir.
Sık karşılaştığımız kompülsiyonlar (zorlantı) ise şunlardır:
1- Denetleme (Kontrol) kompülsiyonları: Yoldan dönüp kapıyı kapatıp kapatmadığını kontrol etme, (kapıların tekrarlanarakbkapatılması, tm çarpılması) evden çıkmadan önce prizleri defalarca denetleme…
2-Yıkama(temizleme) ve Yıkanma kompülsiyonları: Aşırı, mantık dışı ve çoğu zamanda törensel bir biçimde tekrar tekrar el yıkama, diş fırçalama, traş olma, banyo yapma, evi temizleme, ev eşyalarını, arabayı, gıdaları yıkama…
3-Yineleme, Sayma, simetri ve düzenleme kompülsiyonları: Sıradan eylemleri tekrarlama, belirli birtakım etkinlikleri belirli sayılarda yapma. ( ardı ardına kapıdan girip çıkma, kapı eşiğini atlayıp durma, sandalyeden oturup kalkma, soyunup tekrar giyinme ) Plaka numaralarını toplama, yoldan geçen arabaları sayma, gömleklerin düğmelerini sayma, lavabodaki fayansları, merdivenleri sayma … Yürürken çizgilere basmama, paraları Atatürk resimleri üst üste gelecek şekilde istifleme. Duvarda eğri duran tabloyu düzeltme….
4- Sorma-anlatma kompülsiyonları: “Ne dedin bir daha söyle? Sana para verdim mi söyle?” şeklinde sorular…
5-Dua etme kompülsiyonları: Aynı duayı, besmeleyi, tövbeyi defalarca tekrarlama.
6- Biriktirip saklama ve toplama kompülsiyonlan: Gereksiz bir takım nesneleri toplama, biriktirme, saklama Hiçbir eski eşyayı atamama, dışarıda ne bulursa alıp eve getirme, evi çöp eve dönüştürme…
- Türlü zorlantılar: Törensel yemek yeme. (Belirli zamanlarda, belirli bir sırayla; çatal, kaşık, bıçak, tabak ve bardağı belirli bir düzende tutarak yemek yeme) kendi saçını yolma ya da kıl koparma, deri yolma, alış veriş yapma zorlantısı.
Obsesif Kompülsif kişilerin Temel Özellikleri
- Düşünce ve benzer zihinsel ürünlerin önemini abartma (düşünceyle eylemi eş görme, büyüsel düşünce)
- Bireyin kendi kontrolünün ötesindeki olaylarla ve kötü bir sonuca yol açmış olmakla ilgili abartılı sorumluluk anlayışı
- Mutlak kesinlik, düşünceler ve eylemler üzerinde tam veya mükemmel kontrol sahibi olmak gibi kusursuz durum arayışı
- Olumsuz olayların olasılığını ve kötü sonuçlarını olduğundan daha yüksek sanma
- Düşüncelerin yol açtığı anksiyetenin kabullenilemez veya tehlikeli olduğuna inanma
Tipik Yorumlar
- Bu konuyla ilgili düşünmek kaygı yaratır
- Düşünmek gerçekleşme şansını artırır
- Her zaman düşüncelerimi kontrol etmem gerekir
- Bunların olması benim diğer insanlardan farklı olduğum anlamına gelir
- Bir şeyi düşünmeye başlarsam halledene kadar düşünmeliyim
- Başlarsam durduramam
- Eğer önemli olmasaydı bu kadar fazla düşünmezdim
- Bu düşünceler benim çıldıracağım anlamına gelir
- Bu düşünceler benim kendim ve çevre için tehlikeli olabileceğim anlamına gelir
- Bu düşünceler benim kötü biri olduğumu gösterir
- Düşünmek yapmam gereken şeyleri yapmama engel olur
OKB Tedavisi (Sağaltımı):
Bilişsel – Davranışçı Terapi, karşı karşıya gelme, törensel davranışı önleme yöntemleri, ilaç tedavisi, EMDR, Bilinçli Hipnoz en sık kullanılan tedavi yöntemleridir.
Bilişsel davranışçı terapiyle çarpıtılmış düşünceleri değiştirilmeye çalışılır. Oradaki matematiksel kurguyu zihinsel olarak çözdüğünüzde okb semptomları anında kaybolur. Ama çocukluğunda tikleri varsa okb ile görülüyorsa iyileşmeleri zor oluyor. (Danışanın Olayın mantığını kavramış olması semptomu bir anda ortadan kaldırabiliyor.)
Kognitif (Bilişsel) Model: OKB yanlış yorumların sonucudur der.Buna göre:
1) Yanlış yorumlama sürdüğü müddetçe obsesyonlar devam eder
2) Yanlış yorumlamaların zayıflatılması veya ortadan kaldırılmasıyla obsesyonlar azalır veya ortadan kaybolur.
Akılcı olmayan düşünceleri akılcı düşüncelerle değiştirme yöntemi çok etkili bir okb tedavi yöntemidir.
Törensel davranışı önlemenin amacı, törensel davranışların sıklığını azaltmayla başlanır. Başlangıçta kişiye törensel davranışını ertelemesi, daha sonra aşamalı olarak davranışını tümüyle durdurması hedeflenir.
Karşı karşıya gelme uygulamaları aşamalı olarak uygulanır. Korkulan nesne ya da duruma karşı tam bir alışkanlık sağlanıncaya kadar “ bebek adımları ” yla ilerlenir. Örneğin; temizlik obsesi olan kişiyle çalışırken önce çöp kovasınına tek parmak ucuyla dokundurtulur daha sonra bütün bir parmakla, alışkanlık oluşancaya kadar dokunulur. Sonra birkaç parmak, daha sonra elin ön yüzü, en sonunda elin arka yüzüyle dokunulur. Her adımda korkuyla yüzleşilir. Daha öncesinde ya da bu çalışmada çok zorlanılırsa gerekiyorsa imgesel karşı karşıya gelme yöntemi kullanılabilir.
Karşı karşıya gelme, birbirleriyle bağlantılı, iki önemli öğrenme sürecine dayanır: alışkanlık ve sönme. Alışkanlık, yeni bir uyaranla uzun süreli olarak, üst üste ilişkide bulunmaktan ötürü sinir sisteminin uyuşması olarak tanımlanabilir. Örneğin; Denize girerken ilk önce su soğuk gelir sonra denize dalıp çıkınca suya bedenimiz alışır. Biz buna sönme diyoruz. Korkulan durumlarla, ardı ardına uzun süreli olarak karşı karşıya kalınca, insanın sinir sistemi korku tepkilerine karşı giderek duyarsızlaşır ve başlangıçta yaşanan korku daha üstesinden gelinebilir bir düzeye gelir. Karşı karşıya gelme uzun süreli olmalıdır. Alışkanlık ortaya çıkıp kaygı duygusu azalana kadar sürmelidir.
Stresi kontrol altına alarak okb yi hafifletmek için relaksasyon çalışmaları yapılabilir.
Tedavide Ana Hedefler
- Danışanın sorunu yenmede kararlılığını canlı tutmak ve motive etmek, bu durumun azaltılabilir veya ortadan kaldırılabilir bir durum olduğuna inandırmak.
- Obsesyonların kendisine direnmenin gereksiz olduğunu bunların herkeste olan ve kendisinin de zaman zaman olabilecek normal fenomenler olarak bunları kabullenmesini öğretmek.
- Kognitif yeniden yapılandırmayla gerek obsesyonların gerekse de obsesyonla ilgili yorumların akıldışı olduğu perspektifini danışanla paylaşmak.
- Ritüeller ve kaçınmaların sıkıntıyı azaltmanın tek yolu olmadığı perspektifini vermek ve yüzleştirme alıştırmalarını uygulamak
Tedavide Hedef Dönüşümler
| 1. Ben bu sorunun esiriyim.
|
1. Bu sorunu kontrol edebilirim ve buna
çalışacağım. |
| 2. Obsesyonlarımın içeriği doğrudur
|
2. Obsesyonlarım içerik olarak akıldışı ve
abartılı |
| 3. Ritüeller ve kaçınmak sıkıntımı azaltmanın tek yoludur. |
3. Sıkıntımı azaltmanın başka yolları da var |
| 4. Obsesyonlarım hiç olmamalı bunları
durdurmalıyım. |
4. Obsesyonlarımın varlığını kabul ediyorum |
Obsesyonları Erteleme tekniği:
- Obsesyonlar devam edebilir (“Obsesyonlar istemsiz düşüncelerdir, bunlar gelip gelmemesi benim elimde değil, olmalarını istemiyorum ama olduklarını da kabullenmek zorundayım, bu konuda yapabileceğim bir şey yok”)
- Obsesyonları baskılamaya çalışmamak
- Obsesyonlarla ilgili düşünmek için spesifik bir zaman ve süre ayır (Bu konuda saat 15.00’da detaylı olarak yarım saat düşüneceğim)
- Bu zaman gelince obsesyonla uğraş ya da ertele
Takıntı (obsesyon) Biçimini Değiştirmek
Obsesyonun kendisi normal ve evrenseldir
- Önemli olan ve sorunu yaratan obsesyonun kendisi değil ona verdiğiniz anlam ve önemdir; kısacası obsesyonu ele alma şekliniz
- Obsesyon geldiğinde:
- Bu zaman zaman olabilecek normal bir sıkıntı yaşantısıdır
- İçeriği anlamlı olamadığı için neden ortaya çıktığının, ne anlama geldiğinin ve ne kadar süreceğinin, sona erip ermeyeceğinin analizi gereksizdir.
- Bir adım geriye dönüp obsesyon öncesi ne yaptığınızı hatırlayın
- Obsesyona olan duygusal tepkinizi fark edin
- Belli bir eylem yaparak duygusal tepkinizi değiştirmeyi deneyin.
Obsesif İçerikle Çalışmak
- İçerik olarak düşüncenin saçmalığının en azından belli dönemlerde kişi farkındadır
- Sokratik sorgulamayla içerik analizi işe yarar
- Obsese içerikle ilgili yorumların değiştirilmesi asıl yararı getirir
- Tehlike ve sorumlulukla ilgili varsayımların dönüştürülmesi
- Ara inançların ele alınması
- Temel inançların ele alınması
Yıkama ve yıkanma için:
Su kullanımını büyük ölçüde kısıtlamak gerekir. El yıkarken banyoda iken çalar saat (alarm) kullanmak. Erkekler en çok 7 dakika, kadınlar ise en çok 10 dakika içinde banyolarını yapmış olmalılar.
Elektrikli traş makinaları kullanılmalıdır. Su kullanılmamlıdır. Su ancak içmek için ya da dişleri fırçalamak için kullanılmalıdır. Ellere ve yüze su değmemesi için özen gösterilmelidir.
El yıkamaları kısıtlanmalıdır. Sadece yemeklerden önce, tuvaletten çıktıktan sonra ve yağlı ya da görünür kirliliği olan nesnelere dokunduktan sonra su kullanılmalıdır. El yıkamaları günde en çok 6 kez ile sınırlayın. Ve her yıkamada en çok 30 saniye ile sınırlandırın.
Denetleme için:
Denetleme için, karşı karşıya gelme ve törensel davranışı önleme alıştırmalarını yaparken amaç; hemen herkesin denetleyebileceği durumları yalnızca bir kez denetlemeye çalışmaktır. Örneğin; kapının kapalı olup olmadığını ardı ardına denetlemek yerine bir kez denetleyin. Daha sonra bir saat süreyle 5 dakikada 1 denetlemeyi tasarlayın. Bu aşırı doğrulama denetlemeyi sıkıcı bir işlem durumuna dönüştürecek, dolayısıyla bunu yapmak istemeyeceksiniz.
Törensel davranışın bir bölümü olarak ertelemeyi ve sürüncemede bırakmayı denemek. Yani daha sonra denetleyeceğinize ilişkin kendi kendinizle bir anlaşmaya varın. Çoğu kez denetleme zamanı geldiğinde denetleme itkisi yatışmış olacaktır. Ya da odağınızı değiştirin. Başka bir etkinliğe odaklanın. Arkadaşınıza telefon açmak, spor yapmak v.b.
Son olarak OKB nin tedavisi mümkündür. Önemli olan kendi kişilik yapınıza en uygun terapi tekniğini terapistinizle belirleyip terapiye başlamanızdır.
Sağlıklı ve huzurlu kalın…
Erol AKDAĞ
Klinik Psikolog